Skip to main content

Skinnbók skrifuð seint á 13. öld af óþekktum skrifara. Í bókinni eru 45 blöð. Um uppruna hennar og feril að öðru leyti er ekkert vitað fyrr en Brynjólfur Sveinsson Skálholtsbiskup letraði á hana einkennisstafi sína og ártalið 1643. Þá voru týnd úr henni átta blöð eða eitt kver. Niðurlag Sigurdrífumála, sem hafa endað fremst í þessu glataða kveri, er varðveitt í uppskriftum, en annars eru kvæðin sem staðið hafa á þessum blöðum nú hvergi til. Þó má ráða í efni þeirra, einkum af endursögn í Völsunga sögu sem var samin meðan þau voru enn þekkt.

Konungsbók er elsta og merkasta safn eddukvæða sem varðveist hefur og frægust allra íslenskra bóka. Kvæðin í henni skiptast í tvo aðalflokka. Í fyrra hluta bókarinnar eru kvæði um heiðin goð, en í síðara hlutanum kvæði um fornar germanskar hetjur. Fremst er skipað Völuspá, yfirlitskvæði sem birtir í leiftursýnum heimsmynd og heimssögu ásatrúar. Um svipað efni fjalla Vafþrúðnismál og Grímnismál sem koma litlu síðar í handritinu, og vitnar Snorri Sturluson til þessara þriggja kvæða í frásögn sinni af goðafræðinni í Snorra-Eddu. Milli Völuspár og Vafþrúðnismála eru Hávamál sem lögð eru Óðni í munn, siðakvæði og heilræða, sett saman úr mörgum sjálfstæðum þáttum.

Á eftir Grímnismálum koma önnur goðakvæði sem öll fjalla um einstaka viðburði í lífi goðanna. Nefna má meðal annara Lokasennu, sem lýsir veisluspjöllum Loka hjá sjávarguðinum Ægi, Skírnismál sem greina frá för Skírnis til að biðja Gerðar Gymisdóttur fyrir hönd Freys, með göldrum og formælingum þegar ástarorðin þrýtur, og Þrymskviðu þar sem Þór ekur í jötunheima, dulbúinn sem Freyja, til að heimta hamar sinn, er Þrymur jötunn hefur stolið. Flest eða öll þessi goðakvæði munu hafa verið ort í öndverðu á síðustu öldum heiðni, á Íslandi eða öðrum byggðum norrænna manna, en hafa lifað og mótast á vörum fólks eftir kristnitöku. Bent hefur verið á, að af spássíumerkingum í handritinu megi ráða að sum kvæði í því hafi verið rituð með sömu aðferð og textar sem ætlaðir voru til leikræns flutnings á miðöldum.

Hetjukvæðunum má skipta í flokka eftir efni og aðalpersónum. Fyrst er kveðskapur um Helga Hundingsbana og nafna hans Hjörðvarðsson, þá um Sigurð Fáfnisbana, síðan koma kvæði um Atla Húnakonung og Gjúkunga, og loks kvæði um Jörmunrek konung Gota. Atli og Jörmunrekur eru sögulegar persónur sem lifðu á þjóðflutningatímunum, en Helgi Hundingsbani og Sigurður verða ekki fundnir með vissu í veruleikanum og kvæðin hafa ekkert gildi sem heimildir um sögulega atburði. Flokkarnir tengjast saman með skyldleika og mægðum fólksins. Kvæðin eru misgömul að uppruna og endurspegla ólíkt umhverfi í stíl og efnistökum. Milli goða- og hetjukvæðanna í handritinu standa Völundarkviða og Alvíssmál og fer vel á því þar eð persónur þeirra eru á milli tveggja heima, hvorki goð né menn.

Sum kvæðanna í Konungsbók eru varðveitt í fleiri handritum, en flest eru hvergi til nema þar og í eftirritum sem frá Konungsbók eru runnin. Í Árnasafni eru leifar af annarri uppskrift eddukvæða náskyldri Konungsbók (AM 748 I 4to), og munu bæði handritin runnin frá sömu frumuppskrift. Í öðrum handritum yngri eru líka einstöku kvæði sem svipar til kvæðanna í Konungsbók, og er venja að telja þau einnig til eddukvæða. Þar á meðal eru Baldursdraumar í AM 748 I 4to, Hyndluljóð og Völuspá hin skamma í Flateyjarbók, Gróttasöngur og Rígsþula í handritum Snorra-Eddu, Hlöðskviða felld inn í Hervarar sögu. - Stöku sinnum virðist um að ræða tvær eða fleiri sjálfstæðar uppskriftir eddukvæða eftir munnlegri geymd. Þannig er Völuspá í mismunandi gerðum í Konungsbók og Hauksbók (AM 544 4to), en brot þriðju gerðar eru í Snorra-Eddu.

Brynjólfur biskup sendi bókina Friðriki þriðja Danakonungi, ásamt fleiri merkum skinnbókum, árið 1662. Hún var síðan varðveitt í Konungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn. Hún kom aftur heim til Íslands 21. apríl 1971.