Merking og notkun í nútímamáli

Orðið alþjóðlegur hefur í nútímamáli merkinguna ‘sem felur í sér tengsl milli þjóða, sem varðar alla heimsbyggðina, sem margar þjóðir/fulltrúar margra þjóða eiga aðild að’. Þessi merking kemur fram í samböndum eins og alþjóðlegar reglur, alþjóðlegt samstarf, alþjóðlegt eftirlit.

Vefurinn málið.is var opnaður um miðjan nóvember 2016. Hann hefur á rúmum þremur mánuðum orðið býsna vinsæll. Þar er hægt að slá inn eitthvert leitarorð og síðan birtir vefgáttin upplýsingar um það orð og þær eru sóttar í sex mismunandi gagnasöfn (hið sjöunda kemst brátt í gagnið).

Í öðrum kafla Íslandsklukkunnar, fyrsta bindi hinnar þrískiptu sögu Halldórs Laxness, er söguhetjan hýdd opinberlega á haustþingi á Kjalardal. „Að vísu hafði ekkert sannast á Jón Hreggviðsson fremuren fyrri daginn, afturámóti var hann hafður fyrir sökinni einsog ævinlega.“ Að loknu þingi býður bóndinn í Galtarholti nokkrum heldri mönnum ásamt böðli og hinum hýdda upp á brennivín í skemmu sinni. Var þar veitt vel langt fram á kvöld.

Merking og notkun

Æðiber eru svört og eitruð ber belladonnajurtarinnar sem notuð hafa verið til lækninga og sem fegrunarlyf í Evrópu frá fornu fari. Þessi jurt vex ekki villt á Íslandi og orðið virðist ekki algengt í eiginlegri merkingu. Þó eru dæmi um hana í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans.

Orðið reyfarakaup eru nú einkum notað í fleirtölu, t.d. í orðasambandinu að gera reyfarakaup í merkingunni ‘að gera mjög góð kaup, kaupa á mjög hagstæðu verði’. Í eldra máli eru þó einnig dæmi um að orðið sé haft í eintölu í sömu merkingu samkvæmt Ritmálssafni Orðabókar Háskólans.

Merking og notkun

Orðið reyfari hefur tvær merkingar samkvæmt Íslenskri orðabók:

1. (gamalt) • ræningi, ránsmaður
2. (bókmenntir) • skáldsaga samin fyrst og fremst til afþreyingar án tillits til listræns gildis, oft í stöðluðu formi (yfirleitt um ástir, bardaga, spennuleiðangra eða sakamál)

Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans má finna fjölmörg dæmi um fyrri merkinguna, flest gömul eins og vænta má, en henni bregður líka fyrir í yngri ritum:

Orðið prívat og samsetningar með prívat- að forlið fara að tíðkast mjög þegar kemur fram á 19. öld (sjá Ritmálssafn Orðabókar Háskólans). Hins vegar rata þessi orð ekki í prentaðar orðabækur fyrr en upp úr miðri 20. öld, að Íslenzk orðabók Menningarsjóðs (1963) og viðbætir við orðabók Blöndals (1963) koma út.

Vikan sem byrjar með pálmasunnudegi og lýkur laugardaginn fyrir páska er oft nefnd páskavika. Svo hefur þó ekki alltaf verið og hefur menn stundum greint á um merkingu orðsins. Í fornu máli eru mörg dæmi um orðið og af samhengi má sjá að páskavika byrjar með páskadegi. Þetta skýrist með því að vikan hefst með sunnudegi, páskadagur er þá fyrsti dagur vikunnar og hún dregur síðan nafn sitt af páskahátíðinni.

Kontórstingur er útsaumsspor sem notað er í útlínur ýmiss konar. Í ritmálsafni Orðabókari Háskólans eru aðeins þrjú dæmi um orðið, það elsta úr Fjallinu og drauminum eftir Ólaf Jóhann Sigurðsson (1944):

Frúin Emilía kenndi stúlkunum hannyrðir, kenndi þeim flatsaum og krosssaum, kontórsting og aftursting.

Sagnorðið að kollsigla merkir að sigla skipi eða báti svo mikinn að farið þolir ekki ferðina og leggst á hlið eða jafnvel hvolfir. Þetta orð, kollsigla, er gamalt í málinu, en kemur þó ekki fyrir að fornu, ef marka má orðabækur. Orðabók Háskólans hefur dæmi um orðið frá 17. öld, hið elsta úr Reisubók Jóns Ólafssonar Indíafara saminni af honum sjálfum 1661. Fáein dæmi eru um orðið í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans frá 17. og 18. öld, en það er ekki fyrr en á hinni 19. og 20. að það verður algengt á bókum. Nokkur dæmi: